Komşu yıldızda asteroit çarpışması gözlendi

Fomalhaut yaklaşık 25 ışık yılı uzaklıkta ve yaşı 440 milyon yıl civarında; yani kozmik anlamda hâlâ “genç”. Çevresindeki enkaz diski de gezegen oluşumuna giden süreçleri izlemek için adeta doğal bir laboratuvar. Araştırmacılar, cs1 ve cs2’yi oluşturan çarpışmalarda parçalanan cisimlerin her birinin yaklaşık 60 kilometre çapında olabileceğini hesaplıyor. Bu büyüklükteki parçalar “gezegen tohumu” sayılabilecek kadar büyük; çarpışmasalardı, zaman içinde birleşip daha büyük gövdelerin yapıtaşına dönüşebilecekleri düşünülüyor.

SAHTE GEZEGEN HİKÂYESİ

Hikâye aslında eski bir “yanlış alarm”la başladı. 2004’te fark edilen ve yıllar içinde defalarca görüntülenen parlak bir kaynak uzun süre Fomalhaut b diye anıldı; hatta bir dönem “Dagon” adıyla gündeme geldi. Ancak ilerleyen yıllarda çekilen yeni görüntülerle bu kaynağın “gezegen gibi” sabit kalmadığı, aksine genişleyip dağıldığı görüldü. Sonuç: Büyük olasılıkla gezegen değildi; iki gövdenin çarpışmasıyla ortaya çıkan, giderek büyüyen bir toz bulutuydu. Bu yorum, dış gezegen avcılığında önemli bir ders niteliği taşıyor: Bazı toz bulutları, özellikle yıldıza yakın olmayan bölgelerde, yıllarca “gezegen parlaklığında” görünüp yanıltabiliyor.

Asıl sürpriz ise 2023’te geldi. Hubble bu kez, önceki görüntülerde olmayan yeni bir parlak nokta yakaladı. Ekip yeni kaynağa Fomalhaut cs2 adını verirken, geçmişte “Dagon” diye bilinen olayı da cs1 olarak yeniden adlandırdı. İki kaynağın da diskin dış bölgelerinde, birbirine benzer konumlarda ortaya çıkması; sistemin bu kısmında çarpışmaların sandığımızdan daha sık yaşanabileceğini düşündürüyor.

ÇARPIŞMALAR NE ANLATIYOR

İşin kritik tarafı şu: Teorik olarak bu ölçekte çarpışmaların aynı bölgede 100 bin yılda bir (ya da daha seyrek) olması bekleniyordu. Ama Fomalhaut’ta 20 yıl içinde iki kez benzer bir olay yakalandı. Tek bir çarpışma, “olabilir” demekti; ikinci çarpışma ise artık hem sıklık tahminlerini hem de diskteki küçük gövdelerin toplam sayısını yeniden düşünmeyi gerektiriyor.

Bu gözlemler, bilim insanlarına normalde neredeyse imkânsız bir kapı aralıyor: Çarpışan cisimlerin boyutunu tahmin etmekle kalmıyor, aynı bölgede benzer kaç gövde olabileceğine dair istatistik üretmeye de yarıyor. Yapılan çıkarımlar, Fomalhaut sisteminde bu ölçekte yüz milyonlarca cisim olabileceğini öne sürüyor. Bu da “gezegen üretim bandı” gibi çalışan, sürekli çarpışıp öğüten bir çevre anlamına gelebilir.

Fomalhaut’un diski zaten bir süredir ilginç işaretler veriyor. Halkada görülen boşluklar ve düzenli yapılar, bir şeylerin enkazı “süpürüyor” olabileceğini düşündürüyor. Bu “bir şey”, doğrudan görülmemiş olsa da, yeni oluşan bir gezegenin kütle çekimiyle yörüngesindeki parçacıkları toparlaması olabilir. Üstelik JWST gözlemlerinde aynı dış halkada büyükçe bir toz “düğümü” de rapor edilmişti; o görüntünün de bir çarpışma izi olup olmadığı kesinleşmiş değil, ama Fomalhaut’un dış bölgesinin hayli hareketli olduğu fikrini güçlendiriyor.

Bilim ekibi şimdi cs2’yi yıllar boyunca izlemeyi planlıyor. Eğer yorum doğruysa, toz bulutu zamanla genişlemeye devam edecek; parlaklığı azalırken şekli de değişecek. Hatta yıldız ışığının basıncı, ince toz tanelerini dışa doğru iterek buluta daha oval ya da kuyruklu bir görünüm kazandırabilir. Böyle bir evrim yakalanırsa, bu sadece “çarpışma oldu” demekten öteye geçip, o çarpışmada ortaya çıkan malzemenin fiziksel özelliklerini, tane boyutlarını ve dağılım hızını da anlamamıza yardım edecek.