İnsanların çoğu neden sağ elini kullanıyor?

Bazı Asya, Afrika ve Orta Doğu ülkelerinde sol el hâlâ “ayıp” ya da “pis” kabul edilebiliyor. Bu nedenle sol elini kullanan çocukların, zorla sağlak hâle getirildiği durumlar yaşanıyor. İngiltere’deki Chester Üniversitesi’nden psikolog Paul Rodway, “Sol elliliğe sosyal baskının güçlü olduğu kültürlerde, solak oranı doğal olarak daha düşük çıkıyor” diyor. Yani yetiştiğimiz ortam, hangi eli kullandığımız üzerinde belli bir etkiye sahip. Ancak bu bile tabloyu tamamen açıklamaya yetmiyor. Baskının olmadığı toplumlarda bile, solaklar yine azınlıkta kalmaya devam ediyor.

BEYİNDE BAŞLIYOR

Araştırmacılara göre işin temelinde biyoloji var ve bu hikâye daha anne karnında başlıyor. Max Planck Enstitüsü ve Radboud Üniversitesi Tıp Merkezi’nden beyin görüntüleme genomiği uzmanı Clyde Francks, ultrason görüntülerinin önemli bir ipucu sunduğunu belirtiyor. 10. gebelik haftasında ceninlerin büyük kısmı sağ kolunu soldan daha fazla oynatıyor. 15. haftadan itibaren ise çoğu, sağ başparmağını emmeye başlıyor.

Francks’e göre bu, beynin çok erken dönemde “sağı tercih eden” bir düzenekle geliştiğini gösteriyor. Bilim insanları, el tercihini tek bir “sağ el geni”nin belirlemediğini, bunun yerine 30–40 kadar genin beyin yapısını sağ el lehine olacak şekilde şekillendirdiğini düşünüyor. Yani genomumuz, varsayılan olarak sağ el baskınlığına hafif bir kayma yaratıyor.

SOLAKLAR NASIL ORTAYA ÇIKIYOR?

Peki madem beynin varsayılan ayarı sağ el, o zaman solaklar nereden çıkıyor? Francks bu soruya, “Çoğu solaklığın, embriyonik beyin gelişimi sırasında ortaya çıkan rastgele oynamalara bağlı olduğunu düşünüyoruz” diyerek yanıt veriyor. Yani belirli bir “solak geni”nden ziyade, beyin oluşurken bazı kimyasal maddelerin yoğunluğundaki küçük dalgalanmalar, dengeyi sol el lehine çevirebiliyor. Bu yüzden aynı aile içinde hem sağlak hem solak bireyler görülebiliyor; genetik zemin ortak, ama gelişim sürecindeki küçük farklar, sonucu değiştirebiliyor.

EVRİMSEL AVANTAJLAR

Neden milyonlarca yıl içinde “herkes sağlak” olmadık? Burada devreye evrimsel açıklamalar giriyor. Bir görüşe göre, insanın alet kullanma becerisi ve bu becerinin kuşaktan kuşağa aktarılması, sağ el baskınlığını güçlendirdi. Arkeolojik bulgular, en az yarım milyon yıldır alet kullanımında sağ elin belirgin şekilde önde olduğunu gösteriyor.

Rodway ve ekibinin ortaya attığı ilginç bir başka teori ise mücadele ve savaşla ilgili. Ona göre, kesici-delici silahlarla dövüşen sağlak bir kişi, karşısındakinin vücudunun sol tarafını -yani kalbin büyük kısmının bulunduğu göğüs bölgesini- hedef alma eğiliminde. Bu da tarih boyunca, sağlakların ölümcül vuruş yapma olasılığını az da olsa artırmış olabilir. Bu tür küçük avantajlar, yüzyıllar ve bin yıllar içinde sağ el kullanımını toplum genelinde baskın hâle getirmiş olabilir.

SOLAKLARIN KOZU

Bu tabloya rağmen solakların da avantajları var. Onların azınlıkta olması, hareketlerini daha öngörülemez kılıyor. Gerek yakın dövüşte, gerekse günümüzde tenis, boks, futbol gibi sporlarda solakların rakiplerini şaşırtabildiği biliniyor. Rakiplerin çoğu sağlak olduğundan, refleksler ve savunma alışkanlıkları da onlara göre gelişmiş durumda. Rodway, “Bu nadirlik, solakların hem mücadelede hem de bazı sporlarda ayakta kalmasını ve nüfusta varlığını sürdürmesini sağlamış olabilir” diyor.

Evrimsel açıdan bakıldığında bu, “denge” anlamına geliyor. Sağlak olmak birçok durumda avantajlı olabilirken, solak olmak da bazı özel senaryolarda artı değer sağlıyor. Bu karşıt güçler, zamanla bugünkü oranları ortaya çıkarıyor: Büyük çoğunluk sağlak, ama kaybolmayan bir solak azınlık.

GENEL TABLO

Sonuç olarak hangi eli kullandığımız, sadece kalem tutma alışkanlığından ibaret değil. Kültürel baskılar, aile ortamı ve öğrenme önemli rol oynasa da tercih çok büyük ihtimalle anne karnında başlıyor. Çok sayıda genin yön verdiği beyin gelişimi, doğal bir eğilimle sağ eli öne çıkarıyor. Buna, alet kullanımı ve savaş gibi davranışlarda sağ elin olası avantajlarını da eklediğimizde, neden insanlık tarihinin büyük bölümünde sağlakların baskın olduğunu anlamak daha kolaylaşıyor.

Solaklar ise, daha nadir olmalarının getirdiği “sürpriz etkisiyle” hem geçmişte hem de bugün avantaj sağlayarak, insan türü içinde varlığını koruyor. Kısacası, iki el arasındaki bu eşitsiz dağılım, doğa ile kültürün ortak ürünü gibi görünüyor ve bilim insanlarına göre yakın gelecekte de köklü biçimde değişecek gibi durmuyor.