Akıl sağlığınızda ‘ortak gen haritası’ önem taşıyor

Dünyanın farklı ülkelerinden bilim insanlarının yer aldığı büyük bir ekip, bu sorunun yanıtını genlerde aradı ve şimdiye kadarki en kapsamlı genetik haritalardan birini çıkardı. Nature dergisinde yayımlanan çalışmada, 14 farklı psikiyatrik rahatsızlık için ortak genetik risk faktörleri incelendi ve 5 “genetik aile” ortaya kondu.

HASTALIKLAR NEDEN DİĞERLERİYLE BAĞLANTILI?

Araştırmacılar, 1 milyondan fazla psikiyatrik tanılı, toplamda ise 6 milyondan fazla kişinin genetik verisini analiz etti. Sonuçlar, birçok rahatsızlığın aynı gen havuzunu paylaştığını gösterdi.

Çalışmayı yöneten isimlerden, Virginia Commonwealth Üniversitesi’den psikiyatri profesörü Kenneth Kendler bu durumu şöyle özetliyor: Psikiyatride elimizde kan testi, görüntüleme vb. net tanı araçları yok; tanı çoğunlukla belirtilere dayanıyor. Genetik ise, hangi hastalıkların birbiriyle akraba olduğunu görmemizi sağlayan yeni bir araç olarak öne çıkıyor.

Veriler, 428 genetik varyantın birden fazla rahatsızlıkla ilişkili olduğunu, 101 kromozom bölgesinin ise adeta “ortak risk sıcak noktası” gibi davrandığını gösteriyor. Yani aynı gen bölgeleri, bir kişiyi hem depresyona hem kaygı bozukluğuna, hatta bazı durumlarda travma sonrası stres bozukluğuna yatkın hâle getirebiliyor.

5 GENETİK AİLE

Araştırma, 14 psikiyatrik rahatsızlığı genetik benzerliklerine göre 5 ana gruba ayırıyor:

- Zorlayıcı (kompulsif) grup: Obsesif kompulsif bozukluk ve anoreksiya nervoza merkezde. Tourette sendromu ve anksiyete bozuklukları da bu grupla daha zayıf da olsa genetik bağ paylaşıyor.

- İçe dönük (internalizan) grup: Majör depresyon, anksiyete bozuklukları ve travma sonrası stres bozukluğu aynı genetik kümeye düşüyor. Bu üçlü, genetik risklerinin yaklaşık yüzde 90’ını paylaşıyor.

- Nörogelişimsel grup: Otizm spektrum bozukluğu ve dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu bu grupta; Tourette tekrar daha zayıf bağla bu gruba da dokunuyor.

- Şizofreni–bipolar grubu: Şizofreni ve bipolar bozukluk, genetik açıdan birbirine en yakın iki hastalık olarak öne çıkıyor. Genetik işaretçilerinin yaklaşık yüzde 66’sı ortak.

Bağımlılık grubu: Alkol, nikotin, opioid ve esrar kullanım bozuklukları, aynı “madde kullanım” ailesi altında toplanıyor.

Bu tablo, farklı görünen birçok tanının aslında biyolojik olarak birbirine ne kadar bağlı olduğunu gösteriyor.

BEYİNDE ORTAK İZLER

Çalışma sadece gen listesi çıkarmakla kalmadı, bu genlerin beyinde ne zaman ve nerede aktif olduğuna da baktı.

İçe dönük gruptaki rahatsızlıklarda (depresyon, anksiyete, travma sonrası stres bozukluğu), merkezi sinir sisteminin önemli destek hücreleri olan oligodendrositlerle ilgili genlerin öne çıktığı görülüyor.

Şizofreni ve bipolar bozuklukta ise diğer sinir hücrelerini “ateşleyen” uyarıcı nöronlarla (ekskitatör nöronlar) bağlantılı genlerin daha belirgin olduğu ortaya kondu. Yani, genetik akrabalık sadece kâğıt üzerinde değil, beynin hangi hücre tiplerinin etkilendiği düzeyinde de kendini gösteriyor.

TANI VE TEDAVİYE NE KATACAK?

Bugün için psikiyatride tanı büyük ölçüde belirtilere dayanıyor; iki farklı doktorun aynı kişiye farklı tanılar koyabilmesi bile mümkün. Bu çalışma, hangi rahatsızlıkların biyolojik olarak “aynı aileden” geldiğini göstererek, gelecekte tanı sistemlerinin daha bilimsel bir zemine oturmasına yardımcı olabilir.

Ayrıca, genetik olarak yakın olan hastalıklar için ortak ya da benzer tedaviler geliştirmek de mümkün olabilir. Örneğin depresyon, anksiyete ve travma sonrası stres bozukluğu bu kadar yüksek oranda gen paylaşıyorsa, birinde işe yarayan bazı ilaç veya terapilerin diğerinde de etkili olma ihtimali daha yüksek olabilir.