3,4 milyon yıllık ayak, insanın kökenini baştan yazıyor

Arizona State University’den paleoantropolog Yohannes Haile-Selassie liderliğindeki ekip, Burtele’de bulunan 8 ayak kemiğini yıllar önce “Lucy’den farklı” diye tarif etmişti. Ancak paleoantropolojide tür tanımları çoğunlukla kafatası, çene ve diş gibi “boynun üstü” parçalarla yapılır; çünkü bunlar tür ayırt etmekte daha güvenilir kabul edilir. Ayak, bacak veya kol kemikleri gibi “postkraniyal” parçalar tek başına tür adı koymak için genellikle yeterli görülmez. Ekip de bu nedenle, ayakla açık şekilde ilişkilendirilebilecek diş ve çene gibi parçaları sabırla bekledi. On yılı aşan saha çalışmaları ve yeni bulunan örnekler, sonunda ayak fosilini A. deyiremeda ile aynı bağlama daha güvenle yerleştirmeyi mümkün kıldı.

AYAK KEMİĞİ SÜRPRİZİ

Burtele ayağını ilginç kılan şey, insan evrimindeki “iki ayak üzerinde yürüme” hikâyesinin tek çizgide ilerlemediğini göstermesi. Lucy’nin türü (A. afarensis), modern insana daha yakın biçimde, yere basarken başparmağın diğer parmaklarla aynı hizaya geldiği “tam bipedal” yürüyüşe daha uygun bir ayak yapısı sergiliyordu. Burtele ayağında ise daha “ilkel” sayılan bir özellik dikkat çekiyor: kavrayabilen, daha ayrık bir başparmak.

Bu başparmak, ağaçta tutunma ve tırmanma gibi davranışlarla uyumlu. Fakat fosil, bunun yanında iki ayak üzerinde yürüme kapasitesini de dışlamıyor. Araştırmacılar, A. deyiremeda’nın iki ayak üzerinde yürüdüğünü; ancak itişi modern insan gibi başparmakla değil, daha çok 2. parmak üzerinden alıyor olabileceğini düşünüyor. Yani aynı dönemde, aynı bölgede, “iki ayaklılık” farklı biçimlerde yaşanmış olabilir: Biri yerde daha verimli yürüyüşe adapte olurken, diğeri hem yerde yürüyüp hem de ağaçta hareket kabiliyetini daha uzun süre korumuş olabilir.

Bu fark, evrim çizgisine dair önemli bir mesaj taşıyor: Erken dönem insansılarda  iki ayaklılık bir anda “tamamlandı” gibi değil, farklı çevre baskılarına yanıt veren birden çok çözümle ilerlemiş olabilir. Bugün bize çok “mantıklı” gelen insan ayağı, o dönemde tek seçenek değildi.

DİYET VE ÇEVRE İZLERİ

Ekip, tür ayrımını ve yaşam tarzı farklılıklarını daha iyi anlamak için Burtele çevresinden bulunan 25 dişin bir kısmında izotop analizleri yaptı. Bu analizler, Lucy’nin türünün hem ağaç-çalı kökenli C3 kaynaklarını hem de tropik otlar/sazlıklar gibi C4 kaynaklarını daha geniş bir aralıkta kullandığını; A. deyiremeda’nın ise C3 bitkilere daha ağırlık veren bir beslenme çizgisine sahip olabileceğini işaret ediyor.

Basit çevirisiyle: Aynı bölgeyi paylaşıyor olsalar bile aynı “menüye” yüklenmemiş olabilirler. Bu da 2 türün aynı dönemde yan yana kalabilmesini açıklayan anahtar fikirlerden biri: Ekolojik niş ayrımı. Biri daha açık alanlardaki C4 kaynaklarına daha kolay erişirken, diğeri ağaçlık-çalılık alanların C3 kaynaklarına yaslanmış olabilir. Rekabet azaldıkça birlikte yaşamak da mümkün hale geliyor.

KATMANLAR NETLEŞİNCE TABLO DEĞİŞTİ

Bu yeniden sınıflandırmanın arkasında sadece “yakınlarda diş bulundu” gibi basit bir gerekçe yok. Araştırmanın önemli bir ayağı, fosillerin yaşını ve bulunduğu katmanların birbirleriyle ilişkisini netleştiren kapsamlı jeolojik çalışma. Arazi boyunca katmanları doğru bağlamadan, aynı dönemde mi yaşadılar yoksa farklı zamanların izleri mi üst üste bindi sorusu havada kalıyor. Bu kez stratigrafik bağlantıların daha sağlam kurulması, Burtele ayağı ile A. deyiremeda arasındaki ilişkinin ana dayanaklarından biri olarak öne çıkıyor.

Burtele’den gelen veriler bununla da sınırlı değil. Ekip, genç bir bireye ait olduğu anlaşılan bir çeneyi de A. deyiremeda ile ilişkilendiriyor. CT taramalarıyla, süt dişleri ile çene içinde gelişmekte olan yetişkin dişleri incelenerek bireyin yaklaşık 4,5 yaş civarında öldüğü tahmin ediliyor. İlginç olan şu: Türler; boyut, beslenme ve hareket repertuarı açısından çeşitlenmiş olsa bile, bu erken dönem australopitlerde büyüme düzeninin bazı temel kalıpları birbirine şaşırtıcı derecede benzer görünüyor. Yani “nasıl yürüdükleri ve ne yedikleri” ayrışırken, “nasıl büyüdükleri” daha ortak bir çizgide kalmış olabilir.

NEDEN ÖNEMLİ?

Woranso-Mille sahasının önemi, aynı coğrafyada aynı dönemde birden fazla insansı türünün bulunduğuna dair doğrudan kanıt sunması. İnsan soy ağacı, özellikle bu kadar erken bir dönemde, uzun süre “daha sade” düşünülmüştü. Burtele ayağının A. deyiremeda ile eşleşmesi, o tablonun daha kalabalık ve daha dinamik olduğunu hatırlatıyor: Aynı zaman diliminde farklı vücut planları, farklı beslenme stratejileri ve farklı hareket repertuarları yan yana var olabiliyordu.